Phân loại lan

Lan được phân thành nhiều loại khác nhau theo cách thức mà chúng sinh trưởng, nghĩa là chúng sống bám vào các cây cối, tảng đá hoặc mọc dưới đất. Một số loài lan thích ứng để tồn tại trong nhiều điều kiện khác nhau.

• Lan cộng sinh

Loài lan tiến hóa để có thể sống trên một thân cây khác được gọi là lan cộng sinh. Chúng không phải là loài cây ký sinh, vốn sống từ chất dinh dưỡng rút ra từ cây chủ. Lan cộng sinh không lấy gì từ cây chủ mà nó bám vào, mà chỉ lợi dụng vị trí sinh truồng trên cao, được gần vói không khí và ánh sáng hon thảm thực vật ở bên dưới. Lối sống trên không này không chỉ dành riêng cho loài lan, chúng còn chia sẻ nó với các loài dứa, dưong xỉ, rêu và những loài thực vật khác, bò dọc theo cành cây để tạo ra môi trưởng khí hậu cho riêng chúng trên tán lá cao. Một lợi thế khác trong việc sống trên cao là ỏ đây có dồi dào côn trùng sinh hoạt, vốn là điều kiện cần thiết cho việc thụ phấn. Các loài lan đã tìm thấy nhiều cách thức khéo léo để hấp dẫn côn trùng thụ phấn đến thăm hoa của chúng.

Từ trên bờ vực nhìn xuống các thung lũng sâu và sum suê cây cối, những cây lan cộng sinh bám vào các cành cây chìa ra ngoái. Điều kiện khí có thể khó phù hợp, giống lan này phải đấu tranh sinh tồn với những cơn gió mạnh, mưa rào và nhiệt độ thấp của mùa ở Brazil.

Lan cộng sinh lấy chất dinh dưỡng từ độ ẩm trong không khí và từ bất cứ những mảnh vụn nào tụ tập vào góc cành cây hay đám rêu phía dưới, nơi mà rễ cây lan xâm nhập vào. Những phần lá cây mục rữa và phân chim hay phân súc vật sẽ trở thành phần còn lại cho khẩu phần đạm bạc của chúng. Nhiều loại lan cộng sinh đã tận dụng tất cả bề mặt của cây chủ mà chúng yêu thích. Một số bám vào cành lớn gần thân cây chính hoặc ôm lấy thân cây và phát triển rất mạnh, đến nỗi chúng hoàn toàn bao quanh thân cây. Đôi khi chỉ cần trọng lượng 2 tấn của loài lan khổng lồ (giống Grammatophyllum Speciosum) cũng đủ để làm cho cả cây đổ nhào xuống đất. Những loại lan khác, được gọi là lan cộng sinh trên nhánh, bám bấp bênh vào ngoài đầu cành cây, trong khi loài lan khác, chẳng hạn như Psygmorchis Pusllla, nảy mầm và trưởng thành ngay trên lá của một số cây ở vùng Trung Mỹ.

Sống dựa vào cây chủ, các loài lan thích ứng với lối sống giống như cây chủ. Khi cây chủ rụng lá ngay vào lúc cao điểm của mùa khô để giữ lại độ ẩm, nhiều loài lan cũng làm điều tương tự. Bộ rễ trên không của chúng ngừng phát triển và đau rễ được bao phủ bởi một lớp vỏ lụa trắng, để bảo vệ chúng khỏi bị hư hại và thoát nước. Khi mùa sinh trưởng dừng lại, toàn bộ cây lan rơi vào trạng thái ngủ mê đợi đến những cơn mưa đầu tiên, vốn sẽ kích động một đợt phát triển mới khi cây lan hoạt động trở lại. Khi yên nghỉ, chúng duy trì sự sống dựa vào những túi nước. Qua thời gian khô hạn kéo dài, những túi nước đó sẽ bắt đầu khô quăn lại, đây là một quá trình xảy ra hàng năm của nhiều loại lan.

Những bông hoa đỏ thắm của giống lan cộng sinh Sophronitis Coccinea chiếu sáng như những viên ngọc rực rỡ trên thân cây ở bờ vực các khu rừng dọc theo bờ biển Brazil, nơi mà chúng có thể bị mây mù che phủ nhiều ngày trong mỗi đợt.

Khi mùa mưa đến, cây lan bắt đầu những mầm non và rễ mới cũng mọc ra thêm. Chúng hút ẩm để làm đầy những túi nước một lần nữa. Đợt phát triển mới dựa vào những túi nước cũ, già dặn để làm nguồn năng lượng cho đến khi những rễ mới có đủ khả năng nuôi dưỡng chúng. Các túi nước già nua sẽ hỗ trợ cho đợt phát triển mới đến khi chúng kiệt quệ và chết đi trong tình trạng khô héo hoàn toàn. Đến lúc này sẽ xuất hiện nhiều túi nước mới để thay thế chúng, về mặt lý thuyết theo cách này mà cây lan có thể tồn tại. Trên thực tế, chúng sẽ sống trong nhiều trăm năm nếu cây chủ vẫn còn đứng vững.

Giống lan cộng sinh xinh đẹp Rodriguezia Bracteata từ Brazil sinh trường mạnh mẽ trên các cây ăn trái, nơi mà những chùm hoa trắng treo rủ xuống giống như tuyết đầu xuân.

Vì một lý do nào đó mà cho đến nay người ta vẫn chưa hiểu rõ hoàn toàn, nhiều loài lan cộng sinh chọn lựa một loại cây chủ cá biệt nào đó để sống bám vào. Điều này có thể là do kết cấu lớp vỏ của cây chủ mà rễ lan bám vào hoặc có thể nó có chất dinh dưỡng phù hợp trong lớp vỏ cũ. Tương tự như vậy, một số loài lan chỉ phát triển trên một mặt của thân cây, có lẽ để tránh gió lùa.

Thật thú vị khi nhìn giống lan cộng sinh quyến rũ Scuticaria Hadwenii mọc cao trên một thân cao với những chiếc lá hình ống dài treo rủ xuống. Nó thường ngụy trang rất tốt ở giữa những đám cây rừng khác.

• Lan sống dưới đất

Trong khi lan cộng sinh phát triển trên những cây còn sống, một vài loài lan, chẳng hạn như giống Catasetum, là loài lan hoại sinh, nghĩa là sống trên những thân cây đã chết, nơi mà rễ của chúng có thể xâm nhập vào lớp vỏ mềm bên dưới lớp vỏ cứng. Tuổi thọ của chúng ngắn hơn loài lan cộng sinh, vì ở vùng nhiệt đới thân cây chết chỉ tồn tại trong vài năm khi nấm mốc và mối làm mục rã chúng hoàn toàn. Vì vậy loài lan hoại sinh phải phát triển và tạo hạt thật nhanh để thế hệ kế tiếp có thể di chuyển đến nơi ở khác.

Loài lan này sinh sống trên mặt đất và dường như không có khu vực nào mà giống lan này không thích ứng để sinh trưởng. Chúng đa dạng đến mức người ta tìm thấy chúng ở vùng sa mạc khô nóng của châu Úc cho đến những vùng rừng cây, thảo nguyên có khí hậu ôn hòa và ít nắng hơn. Ở Bắc Mỹ, những loài lan xinh đẹp chẳng hạn như Cypripedium calceolus sinh trưởng trong khu rừng lạnh, người ta cũng tìm thấy các giống Cypripedium khác mọc trong những khu vực của nước Nga đến tận ranh giới của Bắc Cực.

Loài lan Zygopetalum Crinitum thơm ngát thích một nơi có bóng râm để tránh khỏi ánh nắng mặt trời gay gắt của Brazil. Người ta tìm thấy nhiều giống lan này sống trên mặt đất dưới bóng các cây lớn.

Địa lan có thể đẹp lộng lẫy một cách đơn độc hoặc chỉ với một nhóm nhỏ trong khi số lượng vị trí chúng xuất hiện có thể lên đến hàng ngàn nơi. Lan sống dưới đất cũng có nhiều biến thể giống như lan cộng sinh, tuy nhiên chúng không hấp dẫn người sưu tầm như lan cộng sinh, chù yếu là vì chúng không dễ trồng và thân cây cùng hoa của chúng kém phần rực rỡ hơn.

Mọc gần gốc một thân cây lớn, lan Gongora Bufonia sẽ là một cảnh tượng tuyệt vời để cho chúng ta ngắm khi cành hoa của nó nở ra, lôi cuốn nhiều bầy ong đến thụ phấn cho nó.

Về mặt cơ bản, địa lan có một cọng lá mọc lên từ một hoặc hai thân chìm dưới đất hay từ một khối các rễ cây. Cuối cành lá là một đến nhiều nụ hoa. Trong khi một số loài lan mọc trên vùng đất cát trong những khu vực khô cằn, loài lan khác lại phát triển trong vùng đầm lầy, nơi mà bộ rễ chìm của chúng nằm sâu dưới nước trong hầu hết thời gian của năm. Trong suốt mùa đông, chỉ có phần chìm dưới đất của cây là còn tồn tại để sống trở lại vào mùa xuân. Những lòai lan sống dưới đất khác, chẳng hạn như loài Phaius hay giống lan Calanthe lúc nào cũng xanh tươi, thân bò có các túi nước. Hệ thống rễ xâm nhập sâu vào lòng đất để tìm nơi ẩm và chất dinh dưỡng.

Không phải tất cả những loài địa lan có bộ thân chìm đều sống ở vùng lạnh. Nhiều loại lan nhiệt đới cũng có lối sống này, hoàn rụng lá và rơi vào trang thái ngủ dưới mặt đất suốt thời kì khô hạn. Chỉ khi nào có điều phù hợp, phần thân xanh của chúng mới xuất hiện. Những điều kiện sống khác nhau đó thường hòa nhập với nhau và những cây cộng sinh rớt ra từ thân cây chủ, nếu có điều kiện thích hợp, chúng cũng có thể sống ổn định trên mặt đất.Một số loài giỏi tận dụng cơ hội vì chúng có thể sống ở bất cứ điều kiện nào thích hợp với chúng. Giống Stanhopea và Acineta vốn là lòai cộng sinh tuy nhiên nếu chúng rơi xuống đất, thân cây vẫn sống nhưng không nở hoa, vì cành hoa sẽ đâm sâ xuống đất và chết.

Vài loài lan sống dưới đất có những túi nước nhưng những túi đó vẫn nằm trên mặt đất hoặc bị rêu, địa y che phủ nhưng vẫn được xếp vào loài sống dưới đất.

Trong khi các giống địa lan châu Âu có nhiều đặc tính giống nhau, ở Úc một số loài lan đã phát triển hoàn toàn không giống như bất cứ loài nào khác. Chúng rất đáng để được nghiên cứu một cách riêng biệt, nhưng chúng thường không được nuôi trồng phổ biến và ít có tài liệu nào của các chuyên gia bên ngoài nước Úc nhắc đến chúng.

Tuy mọi người ít nuôi trồng loài địa lan nhưng vẫn có những người hâm mộ đi tìm kiếm chúng và hàng năm họ đếu cho chúng ta biết các địa điểm để xem chúng, đó là những bãi lầy, trên sườn đồi hay bất cứ nơi nào chúng hiện diện. Những người say mê lan này không trang bị cuốc xẻng để đào chúng lên, nhưng họ mang theo máy ảnh với mục đích chụp hình từng cá thể và lập ra những bộ sưu tập của riêng họ về các dữ liệu liên quan đến thời kỳ nở hoa. Đối với nhiều người hâm mộ, cơ hội tìm kiếm và quan sát các loài lan nhiệt đới ở nơi hoang dã là một mục tiêu ít khi đạt được, nhưng họ sẽ cảm thấy rất thỏa mãn nếu có dịp tìm thấy chúng.

Một trong những khía cạnh hấp dẫn mọi người năm này qua năm khác là sự dao động về mặt số lượng của những cây có hoa. Trong khu vực có hàng trăm cây nở hoa vào mùa này, bạn có thể chỉ gặp một tá cây trổ hoa vào mùa tiếp theo. Địa lan nổi tiếng là nở hoa thất thường vào nhiều mùa, một vài giống lan thuộc họ Orchis có thể ngủ yên dưới đất trong nhiều năm trước khi chúng đột ngột xuất hiện trở lại. Trong nhiều khu vườn không được chăm sóc, vẫn có thể còn nhiều cây lan sống tiềm ẩn với cành hoa bị máy xén cỏ cắt đứt trước đây. Khi bị cản trở trong việc nở hoa, cây lan sẽ phát triển phân thân nằm dưới lớp cỏ dại, chúng trở nên mạnh mẽ hơn, và khi có cơ hội, chúng nở hoa còn tốt hơn trước. Nếu bắt gặp những cây lan như vậy trong vườn nhà bạn, không nên xử lý vườn với thuốc diệt cỏ vì có thể bạn sẽ giết chết loài lan đó.

Người ta đã tái gieo trồng hạt giống của loài Oncidium Blanchetii vào vùng hoa dã, vốn trước đây là nơi sinh trưởng của chúng ở miền Đông Nam Brazil để tăng thêm số lượng lan đang giảm sút đáng kể. Tất cả những hạt giống đó đều phát triển tốt và đang phô bày những cành sẽ mang hoa của chúng.

Nhiều loại địa lan dùng phương pháp ngụy trang để hấp dẫn côn trùng đến thụ phấn cho hoa. Ở giống lan Ophrys, thường được gọi là “lan ong” hay “lan nhện”, cánh môi của chúng trông rất giống hình dạng một con ong hay con nhện đủ để lừa con đực bám vào cánh hoa và nghĩ nó đang giao phối, nó sẽ đón nhận hay giao lại phấn hoa được chuyển từ hoa này sang hoa khác.

Người ta tìm thấy địa lan ở khắp nơi trên thế giới, nhưng cũng giống như lan cộng sinh, chúng dần trở nên khan hiếm trong vùng hoang dã, nơi mà môi trường sống củ chúng bị tiêu hủy do việc đô thị hóa, mở rộng nông nghiệp, khai thác mỏ hay sử dụng phân bón để cải thiện đất trồng cỏ.

• Lan sống trên đá

Nằm trung gian giữa lan cộng sinh sống trên cây và địa lan sống dưới đất là loại lan sống trên các tảng đá. Loài lan này sống trên những triền đá, đôi khi là những vách đá thẳng đứng, nơi mà điều kiện quá khắc nghiệt đối với hầu hết các loài thảo mộc khác. Chúng thường ở trên những vách đá vôi dọc bờ biển hoặc những đá phủ rêu, nơi có điều kiện bảo vệ cho rễ lan. Cây lan sẽ tìm kiếm bất cứ một rãnh nứt nào để cho rễ bám vào. Điều kiện sinh sống khắc nghiệt tạo điều kiện cho 1 số ít loại lan trở nên nổi tiếng, chẳng hạn như loài Phragmipedium Besseae, không bị phát hiện cho đến gần đây, vì người ta chỉ nhìn thấy chúng từ trên không.

Giống lan Cyrtopodium Andersonii cố gắng sinh trưởng trên bề mặt phẳng của phiến đá này. Nó tạo nên một ấn tượng nổi bật với tán lá dài và thơm.

Lan sống trên đá cũng đón nhận chất dinh dưỡng giống như lan cộng sinh, hút hơi ẩm từ sương mù và mưa, nhưng cũng chịu đựng được những đợt khô hạn kéo dài. Ngoài ra chúng cũng hút hơi ẩm và chất dinh dưỡng qua các rễ cây vốn ăn sâu và khe đá hay dưới lớp rêu. Lan sống theo cách này bao gồm các loài Plieone và một vài loài trong họ Paphiopedilum. Đôi khi vài giống lan gần với lan cộng sinh có phần thân trở thành lan sống trên đá, nếu có điều kiện thích hợp. Tượng tự như vậy, vài giống Paphiopedilum cũng sống bám vào các tảng đá, nơi có đủ lớp rêu hay đất mùn để rễ chúng ăn sâu vào.

Một số loài lan, chẳng hạn như giống địa lan Paphiopedilum Gratrixianum từ Lào, đã phát triển những chiếc “túi” đặc biệt để bẫy côn trùng thụ phấn.

Về mặt nuôi trồng, người ta xem lanb sống trên đá cũng tượng tự như lan cộng sinh. Có nhiều mô hình lan lai tạo, đặc biệt là lai với loài Paphiopedilum và Phragmipedium hoặc các giốnng cộng sinh lai với giống địa lan trong cùng một họ.

Giống Stenoglottis fimbriata là một loài địa lan có xuất xứ từ Nam phi.

Theo kenhantan.com